To κόκκινο σημάδι της Ιδιωτείας και η συμμετοχή στα Κοινά

Διάβαζα πριν λίγο καιρό τους Ἀχαρνῆς του Αριστοφάνη (η αρχαιότερη κωμωδία που μας σώζεται) και αν και αξίζει κανείς να αναφερθεί σε όλο το έργο (και θα γίνει και αυτό κάποια στιγμή), σήμερα θα ήθελα να αναφερθώ σ᾽ ένα συγκεκριμένο χωρίο που μου έκανε ιδιαίτερα μεγάλη εντύπωση  και που νομίζω αξίζει να αναλογιστούμε:

Μιλάει ο Δικαιόπολης (το κύριο πρόσωπο του δράματος, «ένας μέσος τίμιος Αθηναίος πολίτης, ο οποίος έχοντας απηυδήσει από την απροθυμία της πατρίδας του να έλθει σε ειρηνική συνδιαλλαγή με την Σπάρτη, αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να κάνει προσωπική ειρήνη με τους Σπαρτιάτες» [1]):

ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΗΣ:

«…Αφ᾽ότου πλένω τη μούρη μου, μια τέτοια πίκρα

δε μου έτσουξε τα μάτια όπως ασβέστης

ποτές ως τώρα, που είναι για να γίνει

του Δήμου η τακτική σύναξη [αρχ.: ἐκκλησία] κι έρμη

απ᾽το πρωί απομένει η Πνύκα, φλυαρούσε

στην αγορά κι ενώ έχουν περιζώσει

με κόκκινο σκοινί [αρχ.: σχοινίον μεμιλτωμένον] οι αρχές τους δρόμους, 

στη σύναξη το λαό για να μαντρώσουν,

όλοι πασκίζουν να ξεφύγουν. Ούτε

κι οι άρχοντες φάνηκαν, μα θα φτάσουν

αργά και θα στριμώχνονται όπως  όπως,

τρέχοντας σαν κοπάδι, για να πιάσουν

πρώτη σειρά στους πάγκους. Όμως διόλου

 δε γνοιάζεται κανείς για την ειρήνη·

έεχ! τι τραβάς κακόμοιρη πατρίδα[...]»

Μτγρφ. Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος, 1991 

Νομίζω καταφέρνει ο Αριστοφάνης να παρουσιάσει μια ατμόσφαιρα που λίγο ή πολύ (μάλλον μεγεθυμένη) την νοιώθουμε ως σήμερα· και μάλλον θα ήταν φαντασιοπληξία κανείς να πιστεύει πως στην αρχαία Αθήνα της «άμεσης Δημοκρατίας» δεν υπήρχαν πολίτες και πολιτικοί που προτιμούσαν να φλυαρούν ή να καταπιάνονται  με θέματα άνευ ουσίας, και πως όλοι πολιτεύονταν ενεργά.

Παρά ταύτα, τούτο δεν ήταν εκείνο που μου έκανε εντύπωση σε αυτό το σημείο,  αλλά αυτό το οποίο γίνεται μάλλον η ειδοποιός διαφορά μεταξύ του τότε και του σήμερα, στο παραπάνω απόσπασμα, είναι η αναφορά στο σχοινίον το μεμιλτωμένον, ένα σκοινί δηλαδή βαμμένο με κόκκινο [μίλτος = ερυθρός μόλυβδος, εξού και σχοινίον μεμιλτωμένον από το  μιλτόω = χρίω δια μίλτου].

Δύο Σκύθες με την σχετικά εξωτική εμφάνηση κρατώντας το «μεμιλτωμένο σχοινί»  προσπαθούν να μαζέψουν τους Αθηναίους πολίτες. Από το περιοδικό LIFE της 8 Μαρτίου 1963

Συγκεκριμένα υπήρχε ο εξής εντυπωσιακός θεσμός: Σκύθες αστυνομικοί περιπολούσαν στην αγορά κρατώντας τις άκρες ενός σχοινιού βαμμένου κόκκινου και όποιος δεν πήγαινε γρήγορα στην Πνύκα, όπου ελάμβανε χώρα η εκκλησία του Δήμου, σημαδευόταν με το χρώμα, κι έτσι εκτίθονταν στους συμπολίτες του για αμέλεια του βασικού δημοκρατικού του καθήκοντος.[2] Αργότερα, μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 403 π.Χ. από την τυραννία των Τριάκοντα που καθιερώθηκε και η πληρωμή των πολιτών για την συμμετοχή στην εκκλησία του Δήμου (σημειώνω σε αντιδιαστολή: εμείς πληρώνουμε για να πολιτεύονται άλλοι για εμάς), όσοι σημαδεύονταν ή ήσαν αργοπορημένοι έχαναν αυτό το δικαίωμα.

Ίσως ένας τέτοιος θεσμός να φαντάζει σήμερα κωμικός και βέβαια ξένος, σίγουρα όμως δείχνει κάτι για την νοοτροπία, τον τρόπο της σκέψης, της κοινωνίας όπου αναπτύχθηκε και εφαρμόστηκε. Φανερώνει νομίζω μια συλ-λογική (όχι απαραίτητα καθολική) συν-είδηση όπου η ανάγκη για συμ-μετοχή στα κοινά, την πραγμάτωση μιας κοινωνίας σχέσεων με σκοπό πρώτα το κοινό συμ-φέρον, γίνεται ένα ιδανικό, δηλαδή μια επιθυμία η οποία δεν αναφέρεται στο εγώ αυτού που την έχει (δεν είναι εγωκεντρική) και συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι όλοι πρέπει να την επιθυμούν. Έτσι ακόμη και αν αυτή η ανάγκη δεν αποτελεί συνειδητή ανάγκη όλων, η αμέλεια ικανοποίησή της από μια μειονότητα επιφέρει τον κοινωνικό στιγματισμό των ατόμων (και η αποτελεσματικότητα και η επιβίωση αυτού του θεσμού επαφίεται ακριβώς σε αυτό)

Για τον αρχαίο Αθηναίο, ο οποίος συμμετείχε σε συνελεύσεις 4 φορές το μήνα και ικανοποιούσε την πρωταρχική του ανάγκη (πάνω από κάθε ίδιους σκοπούς) να διαμορφώσει το κοινό περιβάλλον του αλλά και τις σχέσεις με τα άλλα μέλης της κοινωνίας, ο χαρακτηρισμός κάποιου ως ιδιώτη είχε πολλές φορές υβριστική χρειά, εξού και το αγγλικό idiot (δηλαδή ηλίθιος).  Αλλά πότε κάποιος είναι ιδιώτης ; Όταν ως  άτομο ενδιαφέρεται για τις ιδιαίτερες υποθέσεις του (ή αυτές της οικογένειας του ή αυτές της ομάδας του) και αδιαφορεί για τα κοινά· όπως σημειώνει ο Walter C. Parker στο ενδιαφέρον άρθρο του «Εκπαιδεύνοντας εναντίον της Ιδιωτείας» [Teaching against Idiocy],[3] είναι ένα άτομο το οποίο συμπεριφέρεται ως ένα παρασυρόμενο πλοίο χωρίς συναίσθηση για τους πιθανούς κινδύνους που δημιουργεί για τους άλλους.  Όπως τονίζει μάλιστα αργότερα, ένας ιδιώτης είναι εγγενώς αυτοκτονικός, διότι ο ιδιώτης δεν γνωρίζει, δεν κατανοεί, ότι η ιδιωτική ζωή και η αυτονομία του είναι πλήρως εξαρτώμενες από την κοινωνία της οποίας είναι μέλος.

Αλλά πόσο διασώζεται αυτή η συνείδηση σήμερα; Η αλήθεια είναι πως κατά το Σύνταγμα (από το συν-τάσσω, «τοποθετώ μαζί» δηλαδή) η ψήφος είναι υποχρεωτική, αλλά πλέον δεν εφαρμόζονται ουσιαστικά κυρώσεις. Ακόμη και αν ίσχυαν βέβαια κάποιες κυρώσεις, μπορούμε να δούμε ότι έχουν μια τελείως διαφορετική δυναμική καθώς ο θεσμός αυτός είναι μάλλον ατομοκεντρικός (είναι το πλέον αποξενωμένο και απρόσωπο κράτος το οποίο τις εφαρμόζει στο άτομο, χωρίς βάσεις στην κοινωνία) και για αυτό ίσως έχει αποτύχει. Αλλά δεν νομίζω ότι πρέπει κανείς να σταθεί μόνο σε αυτό, διότι η ψήφος αν και σχεδόν η μοναδική θεσμοθετημένη ευκαιρία πολίτευσης του κοινού πολίτη, ουσιαστικά έχει σταδιακά απαξιωθεί από τον ίδιον και με τις ευλογίες του πολιτικού μας συστήματος. Μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι πλέον η ψήφος λειτουργεί ως μέσο συνδιαλλαγής, ως μέσο εμπορίας προσωπικών εξασφαλίσεων, ικανοποίησης προσωπικών πιστεύω και ιδεολογιών (προτιμώ να συμμορφώνομαι σε μια ιδεολογία χωρίς να την προσαρμόζω στις πιθανές κοινωνικές ανάγκες)  και τελικά ως μέσο προσωπικής τιμωρίας. Με λίγα λόγια οι σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί είναι καθαρά σχέσεις αγοράς, καταναλωτικές και ατομοκεντρικές, επηρεάζονται εύκολα από την διαφήμιση και τον εντυπωσιασμό και αφορούν το εγώ του ατόμου. Έτσι ακόμη και η απλή αποχή (και όχι μόνο αυτή στις εκλογές), δηλώνει είτε απάθεια είτε αδυναμία ικανοποίησης, προσωπικής ωστόσο, διότι το να πολιτεύεται κάποιος σημαίνει να προσπαθεί ενεργά να δημιουργήσει εκείνες τις συνθήκες οι οποίες θα επιτρέψουν την δημιουργία καλλίτερων σχέσεων· και η άρνηση αυτής της προσπάθειας σημαίνει μάλλον αποδοχή, και κατ᾽αυτό τον τρόπο θεμελιώνεται η δυνατότητα μια κυβέρνηση να επιβιώνει με την υποστήριξη μόλις του 20%.

Δυστυχώς ακόμη και οι περισσότερες εξωθεσμικές αντιδράσεις κοινωνικών ομάδων γίνονται σε ένα πλαίσιο καθαρά ατομοκεντρισμού, η αντίδραση γίνεται πάλι ένα μέσο συνδιαλλαγής (και αυτή η συνδιαλλαγή αναγνωρίζει και αποτελεί αποδοχή αυτής της σχέσης) και όχι μια προσπάθεια δημιουργίας σχέσεων ή νέων πιο ευνοϊκών συνθηκών για το σύνολο. Έτσι δεν είναι άξιο απορίας πως τόσο η αντιδρούσα κοινωνική ομάδα λειτουργεί με απάθεια ως προς τις υπόλοιπες όσο και ο υπόλοιπος κοινωνικός ιστός αδιαφορεί ή εκφράζει δυσφορία, ξεχνώντας πως αυτή μπορεί να είναι η επόμενη που θα αντιδράσει.

Ο Alexis De Tocqueville λέγει για τους ιδιώτες ότι «αυτοί οι άνθρωποι νομίζουν ότι ακολουθούν την αρχή του προσωπικού συμφέροντος αλλά η ιδέα που έχουν για αυτή την αρχή είναι μια πολύ απλοϊκή· και όσο περισσότερο ασχολούνται με αυτό που ονομάζουν ίδιον συμφέρον, τόσο παραμελούν το πρωταρχικό τους συμφέρον, το οποίο είναι να παραμείνουν κύριοι του εαυτού τους».[4]

Νομίζω όσο αυξάνεται ο ατομοκεντρισμός και η ιδιωτεία, όσο τα άτομα μιας κοινωνίας γίνονται δέσμια των ενστικτωδών ορμών για ιδιοτέλεια και αυτή την μυωπική αυτοπροστασία, τόσο θα αυξάνεται η αυθαιρεσία, θα ισχύει η αρχή του δίκαιου του δυνατότερου και το καθεστώς θα γίνεται συγκεντρωτικό· και για αυτό μάλιστα δεν θεώρησα σκόπιμο να αναφερθώ στην παρασιτική πλέον τάξη των εξουσιολάγνων πολιτικών, μια ομάδα η οποία προέρχεται από την ιδιωτεία και αντιλαμβάνεται ότι αυτή είναι που της δίνει την δυνατότητα να επιβιώνει και για αυτό την καλλιεργεί.  Και πλέον η σύγχυση είναι τόσο μεγάλη που η κομματικοποίηση (είτε φανατικά ιδεολογική είτε χρησιμοθηρική) εκλαμβάνεται ως πολιτικοποίηση, ενώ τελικά δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια καταναλωτική Ιδιωτεία. Νομίζω πως το κόκκινο σημάδι της Ιδιωτείας είναι ένα σημάδι με το οποίο όλοι είμαστε βαμμένοι και πλέον δεν μπορούμε να το διακρίνουμε μέσα στο κόκκινο της πολιτικής οπισθοδρόμησης μας. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αναλογιστεί κανείς τι σημαίνει το επίτευγμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που κατά τον κ. Χ. Γιανναρά [5] είναι ένα προ-πολιτικό επίτευγμα διότι:

Οταν πραγματώνεται το κατόρθωμα της «πόλεως» και η «πολιτική» παράγει «πολιτισμό», οι άνθρωποι δεν αρκούνται να κοινωνούν απλώς την «χρεία», δεν συνυπάρχουν μόνο για να εξυπηρετούνται τα ατομικά τους συμφέροντα με καταμερισμό εργασίας. Θέτουν στόχους αλήθειας, δηλαδή υπαρκτικής γνησιότητας, αποβλέπουν στην αξιολόγηση ποιοτήτων, κοινωνούν την καλλιέργεια (την «παίδευσιν») ως πρώτιστη ανάγκη. Δεν διανοούνται (δεν χρειάζεται) να θωρακίσουν ατομικά δικαιώματα. Η τιμή του να είναι κανείς «πολίτης», να μετέχει στο «άθλημα του αληθεύειν» που είναι η πολιτική, υπερκαλύπτει τις εξασφαλίσεις των συλλογικών «συμβολαίων», τον πρωτογονισμό των ατομικών δικαιωμάτων.

Χ. Γιανναράς, 

Εις άτοπον οικολογία και Χριστούγεννα (2007)

Για τους προγόνους μας, πολίτης δεν γεννιέσαι αλλά γίνεσαι, και το σώμα του πολίτη είναι τόσο ιερό που δεν υπάρχει η σωματική τιμωρία (ο Σωκράτης, μπορούσε να επιλέξει ένα χρηματικό πρόστιμο αν ήθελε, αλλιώς έπρεπε να πιεί μόνος του το κώνειο – δεν υπήρχε κάποιος δήμιος, ειδάλως έπρεπε να φύγει από την πόλη). Πιστεύω πως μόνο όταν παύσουμε να είμαστε ιδιώτες, idiots κατά το δυτικότερον, και παύσουμε να δρούμε ως καταναλωτές, όταν δηλαδή ενδιαφερθούμε περισσότερο για το σύνολο παρά για το εγώ μας, όταν αποκτήσουμε ένα όραμα (όσο ρομαντικό και αν ακούγεται, δεν είναι καθόλου ουτοπικό, η ιστορία το αποδεικνύει) θα καταφέρουμε να δημιουργήσουμε εκείνες τις συνθήκες που χρειάζονται ώστε να αποβληθεί με τρόπο φυσικό το καρκίνωμα από το οποίο πάσχει η (κατ᾽όνομα) δημοκρατία και το κράτος και να παρουσιασθούν πρόσωπα και καταστάσεις τα οποία και οι οποίες θα αντιπροσωπεύουν μια κοινωνία αληθινών σχέσεων, που μπορεί να έχει και αυτή προβλήματα αλλά θα είναι πολύ καλλίτερη και πιο ανθρώπινη.

Όλα είναι στο χέρι μας, αρκεί πρώτα να κάνουμε λίγη αυτοκριτκή· αυτοκριτική τόσο στο άτομό μας όσο και στην ελλαδική μας κοινωνία, μια κοινωνία η οποία αποδομείται σταδιακά από τον μεταπρατισμό μιάς ιδεολογίας βασισμένη στην μειονεξία….. Θα επανέλθω.

α.α.

http://anaghrapho.blogspot.com/2011/08/to.html