Γνωμοδότηση: Καμία πειθαρχικὴ ἢ ποινικὴ εὐθύνη ἀπὸ τὴν ἄρνηση διδασκαλίας τῶν «νέων» Θρησκευτικῶν Φίλη - Γαβρόγλου μετὰ τὶς ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ

Οἱ ἐκπαιδευτικοὶ ποὺ διδάσκουν τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ὑποχρεοῦνται νὰ σεβασθοῦν τὶς ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ καὶ νὰ ἀρνηθοῦν νὰ διδάσκουν τὸ πολυθρησκειακὸ Πρόγραμμα Σπουδῶν τῶν Φίλη-Γαβρόγλου, ἔστω καὶ ἂν τοὺς δοθεῖ ἐντολὴ πρὸς τοῦτο. Ἐκ δὲ τῆς τοιαύτης ἀρνήσεώς τους καμμία δυσμενὴς συνέπεια δὲν ἀνακύπτει εἰς βάρος του οὔτε πειθαρχική, οὔτε καὶ ποινική... 

ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ 

Ὑπὸ τῆς Πανελληνίου Ἑνώσεως Θεολόγων μᾶς ὑπεβλήθη τὸ κάτωθι ἐρώτημα καὶ ἐζητήθη ἡ ἐπ’ αὐτοῦ νομική μας ἄποψη:

«Οἱ ἀποφάσεις τῆς Ὁλομελείας τοῦ Συμβουλίου Ἐπικρατείας 660/2018 καὶ 926/2018 ἀκυρώνουν ἰσάριθμες ἀποφάσεις τοῦ Ὑπουργοῦ Παιδείας Ἔρευνας καὶ Θρησκευμάτων, οἱ ὁποῖες εἰσήγαγαν εἰς τὰ σχολεῖα(στοιχειώδους καὶ μέσης ἐκπαιδεύσεως: γυμνασίου καὶ λυκείου) ὡς ὕλη τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν ὄχι ἀμιγῶς τὴν τῆς κατὰ τὸ ἄρθρον 3 τοῦ Συντάγματος ἐπικρατούσης ὀρθόδοξης χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ ἄλλων ἐπὶ πλέον θρησκειῶν, τὶς ἀκυρώνουν δέ, ἐπὶ τῷ λόγω ὅτι :...

α) κατ’ ἄρθρον 16 πάρ. 2 τοῦ Συντάγματος, ἡ ὕλη τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν πρέπει νὰ περιλαμβάνει ἀποκλειστικῶςκαι μονον την τῆς ἐπικρατούσης θρησκείας καὶ ὄχι ἄλλων θρησκειῶν, 

β) διὰ τῆς πολυθρησκευτικῆς ὕλης τοῦ ἐν λόγω μαθήματος διαπράττεται «ἀξιόποινος πράξη», ἤτοι ἀσκεῖται ὁμαδικὸς προσηλυτισμός και, τέλος, 

γ) διότι εις τὰ μουσουλμανικὰ σχολεῖα εἰς την Ελλάδα καὶ εἰς τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν διδάσκεται ἀποκλειστικῶς ἡ μουσουλμανικὴ θρησκεία, εἰς τὰ ἑβραϊκὰ σχολεῖα διδάσκεται ἀποκλειστικῶς ἡ ἑβραϊκὴ θρησκεία, εἰς δὲ τὰ καθολικὰ σχολεῖα διδάσκεται ἀποκλειστικῶς ὁ ρωμαιοκαθολικισμός. 

Εἰς περίπτωση ποὺ τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας συμμορφωθεῖ πλήρως πρὸς τὴν ὡς ἄνω ἀπόφαση καὶ εἰσαγάγει εἰς τὰ σχολεῖα ὕλη μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν ἀμιγῶς τὴν τῆς κατ’ ἄρθρον 3 τοῦ Συντάγματος ἐπικρατούσης θρησκείας καὶ μόνον, δὲν ἔχουμε ἐρώτημα, νὰ σᾶς ὑποβάλουμε. Ἑπομένως, τὸ ἐρώτημά μας περιορίζεται εἰς τὸ ἑξῆς: Ποιὲς οἱ κατὰ τὸν νόμο ὑποχρεώσεις τῶν ἐκπαιδευτικῶν τῆς στοιχειώδους καὶ μέσης ἐκπαιδεύσεως ποὺ διδάσκουν τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν, ἐὰν τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας τυχὸν δὲν συμμορφωθεῖ (ἐν ὄλω ἢ ἐν μέρει) προς προαναφερόμενες ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ καὶ εἰσαγάγει εἰς τὰ σχολεῖα ὕλη μαθήματος θρησκευτικῶν ὄχι ἀμιγῶς τὴν τῆς ἐπικρατούσης κατὰ τὸ ἄρθρον 3 τοῦ Συντάγματος θρησκείας ἀλλὰ καὶ ἄλλων θρησκειῶν, ἐπιτάσσοντας, ὡς ἐκ τούτου, ἀμέσως ἢ ἐμμέσως τοὺς ὡς ἄνω ἐκπαιδευτικούς, νὰ διδάσκουν ἄλλην ὕλη καὶ ὄχι τῶν ὑπὸ των ως ἄνω ἀποφάσεων τοῦ ΣτῈ νομολογηθείσης; 

ΑΠΑΝΤΗΣΗ 

Ἐπὶ τοῦ ὡς ἄνω ἐρωτήματος η ἐπιστημονικὴ καὶ νομική μας ἀποψη έχει ὡς ἑξῆς: 

1.- Ἡ τυχὸν μὴ πλήρης συμμόρφωση τοῦ Ὕπ. Παιδείας πρὸς τὶς ὡς ἄνω ἀποφάσεις τοῦ ΣτΈ, συνιστᾶ κατὰ την adhoc νομολογία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Δικαστηρίου Ἀνθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) εὐθεία παραβίαση τοῦ ἄρθρου 6, τῆς Εὐρωπαϊκῆς Συμβάσεως Ἀνθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΔΑ), λόγω μὴ σεβασμοῦ τῆς ἀρχῆς τῆς «res judicata». Διὰ τὸν λόγον δὲ αὐτὸν ἔχουν κατ’ ἐπανάληψη καταδικαστεῖ εὐρωπαϊκές χωρες (π.χ. ΕΔΑΔ ἀποφάσεις ἃ) τῆς 13.3.2018, ὑποθ. CM. κατὰ Βελγίου προσφυγὴ Νὸ 67957/12, β) τῆς 5.10.2017, ὑποθ. Mazzeo κατά Ἰταλίας προσφ. Νὸ 32269/09, γ) τῆς 19.7.2016, ὑποθ. Flores Quiros κατά Ἱσπανίας, προσφ. Νὸ 75183/10, δ) τῆς 9.4.2015 ὑποθ. Tchokontio Happi κατά Γαλλίας προσφ. Νὸ 65829/12, ε) τῆς 30.7.2015 ὑποθ. FerreiraSantos Pardal κατά Πορτογαλίας προσφ. Νὸ 30123/10 κ.α.). Επομένως, ἡ Ἑλλάδα (καὶ εἰδικότερα τὸ Ὕπ. Παιδείας) δὲν ἔχει κανένα δικαίωμα, νὰ μὴν ἐφαρμόσει τὶς ὡς ἄνω ἀποφάσεις. Ὑπ’ ὄψιν ὅτι τὸ ΕΔΑΔ, ἐν περιπτώσει παραβάσεως τῆς ἀρχῆς αὐτῆς, ἐπιβάλλει πολὺ μεγάλα πρόστιμα, π.χ. ἡ ἀπὸ 20.10.2009 ἀπόφασή του (υποθεση Radu Radulescu κατά Ρουμανίας, προσφυγὴ Νὸ 14884/03) ἐπιβάλλει πρόστιμο εἰς τὴν Ρουμανία διὰ μὴ ἐφαρμογὴ δικαστικῆς ἀποφάσεως τὸ ποσὸν των 305.000 ΕΥΡΩ. Και αὐτὴ εἶναι ἡ συνταγματικὴ πλευρὰ τοῦ ὅλου θέματος. 

2.- Ἐρχόμεθα τώρα εἰς τὴν ὑπηρεσιακὴ πλευρὰ τοῦ θέματος. Τί δέον γενέσθαι, ἐὰν τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας ἀρνηθεῖ, νὰ συμμορφωθεῖ προς τις ἀμετάκλητες ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ καὶ συνεχίσει νὰ ἐφαρμόζει τὸ κριθὲν νομολογιακῶς ὡς ἀντισυνταγματικό, πολυθρησκειακὸ Πρόγραμμα Σπουδῶν, δίδον ἀναλογες εντολὲς (εἴτε ἀμέσως εἴτε ἐμμέσως) εἰς τὰ ὑπ’ αὐτοῦ ὑπηρεσιακὰ ὄργανα (τοὺς ἐκπαιδευτικούς), μὴ συμμορφώσεώς τους πρὸς τὶς ὡς ἄνω ἀποφάσεις τοῦ ΣτΈ. Εν προκειμένω, ὡς πρὸς τὸ τί ὀφείλουν νὰ πράξουν τὰ ἐν λόγω ὑπηρεσιακὰ ὄργανα (οἱ ἐκπαιδευτικοί), τὸ ἐπιλύει εὐθέως τὸ ἄρθρον 25, πάρ. 3, τοῦ Ὑπαλληλικοῦ Κώδικα. Ἡ διάταξη αὐτὴ ἀναφέρει, ὄτι ο ὑπάλληλος, ἐὰν τοῦ δοθεῖ ἐντολὴ προδήλως ἀντισυνταγματικὴ ἢ παράνομη, ὀφείλει νὰ μὴν τὴν ἐκτελέσει καὶ νὰ τὸ ἀναφέρει χωρὶς ἀναβολή. Η ἴδια διάταξη ἀναφέρει, ἐν συνέχεια, ὅτι, ἐὰν εἰς τὸν Δήμ. Ὑπάλληλο, μετὰ τὴν ἐν λόγω ἀναφορά του, του διαβιβασθεῖ νέα ἐντολὴ ἐκτελέσεως, διότι τοῦτο ἐπιβάλλουν ἐξαιρετικοὶ λόγοι γενικότερου συμφεροντος, ὀφείλει νὰ τὴν ἐκτελέσει ὄχι ὅμως εἰς πάσαν περίπτωση, ἀλλά μονον, ὅταν ἡ ἐντολὴ ἀντίκειται «εἰς διατάξεις νόμων ἢ κανονιστικῶν πράξεων» και όχι ὅταν ἡ ἐντολὴ εἶναι «προδήλως ἀντισυνταγματική». Εις τὴν παροῦσα ὅμως περιπτωση η τοιαύτη ὡς ἄνω διαταγὴ ποὺ θὰ δοθεῖ εἰς τὸν ὑπάλληλο, εἶναι προδήλως ἀντισυνταγματική, ὄχι βεβαίως διότι ἔτσι ἔκρινε ὁ ὑπάλληλος ἀφ’ ἑαυτοῦ, ἀλλὰ διότι ετσι ἔκρινε ἀμετακλήτως ἡ ἀνωτάτη διὰ τὴν περίπτωση βαθμίδα τῆς δικαιοσύνης, ἤτοι τὸ Συμβούλιο Ἐπικρατείας. Επομένως, βάσει τῆς διατυπώσεώς τῆς ὡς ἄνω διατάξεως, ὁ Δήμ. Ὑπάλληλος, σὲ καμμία περίπτωση, ὄχι μονον δὲν ὑποχρεοῦται ἀλλὰ καὶ δὲν δικαιοῦται, νὰ ἐκτελέσει ἐντολὴ προδήλως ἀντισυνταγματική, ὅποιες νεώτερες ἐντολὲς καὶ ἂν λάβει καὶ ὅποιους λόγους καὶ ἂν ἐπικαλοῦνται οἱ ἐν λόγω νεώτερες ἐντολές. Τὰ ὡς ἀνω επιβεβαιώνονται καὶ ἀπὸ το άρθρον 106, πάρ. 3 τοῦ Ὑπαλληλικοῦ Κώδικος, τὸ ὁποῖο ἔχει ὡς ἑξῆς ἐπὶ λέξει: 

«Τὸ ὑπαλληλικὸ καθῆκον, κατὰ τὴν προηγουμένη παράγραφο, σὲ καμμία περίπτωση δὲν ἐπιβάλλει στὸν ὑπάλληλο πράξη ἢ παράλειψη ποὺ νὰ ἀντίκειται προδήλως στὶς διατάξεις τοῦ Συντάγματος καὶ τῶν νόμων». 

Ἡ ἔννοια τῆς τελευταίας αὐτῆς διατάξεως εἶναι, ὄτι ο ὑπάλληλος δὲν ἐπιτρέπεται, σὲ καμμία περίπτωση, νὰ διωχθεί πειθαρχικως, ἐὰν ἀρνηθεῖ νὰ ἐκτελέσει ἐντολὴ προδήλως ἀντισυνταγματική. 

3.- Οἱ ἴδιες ὡς ἄνω ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ ἀποφθέγγονται, ὅτι ἡ διδασκαλία μαθήματος Θρησκευτικῶν πολυθρησκειακοῦ (καὶ ὄχι ἀποκλειστικῶς τῆς ἐπικρατούσης θρησκείας) συνιστᾶ ἀξιόποινη πράξη, ἤτοι συνιστᾶ τὸ ἔγκλημα τοῦ ὁμαδικοῦ προσηλυτισμοὺ (ἀπαγορεύεται ὑπὸ τοῦ ἄρθρου 13, πάρ. 2 τοῦ Συντάγματος και τιμωρεῖται ποινικώς κατ’ ἄρθρον 4 τοῦ Ν. 1363/39 ὡς ἐτροποποιήθη), ὑπὸ δὲ τῆς παραγράφου 3 τοῦ ἐν λόγω ἄρθρου, ἐὰν ὁ προσηλυτισμὸς γίνεται ἐντὸς σχολείων, «θεωρεῖται ἰδιαιτέρως ἐπιβαρυντικὴ αἰτία». Ἐννοεῖται δέ, κατόπιν τούτου ὅτι, ἐὰν τυχὸν ἀσκηθεῖ ποινικὴ δίωξη διὰ τὴν ἐν λόγω ἀξιόποινο πράξη π.χ. ἀπὸ κάποιον γονέα, θὰ διωχθεῖ κατ’ ἀνάγκην καὶ ὁ διδάσκων τὸ (πολυθρησκειακὸ) μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Τοῦτο προκύπτει εὐθέως ἐκ τοῦ ἄρθρου 21 τοῦ Ποινικοῦ Κώδικος, τὸ ὁποῖο ἀναφέρει, ὄτι ο διαπράττων ἀξιόποινη πράξη ἐκτελῶν ἐντολὴ τῶν Ἀρχῶν, διώκεται καὶ ἐκεῖνος ποινικῶς, ἀπαλλάσσεται δὲ μόνον, ἐὰν ὑπεχρεοῦτο, νὰ ἐνεργήσει «ἄμεσα», χωρὶς δήλ. νὰ τοῦ ἐπέτρεπε ὁ χρόνος νὰ ἐξετάσει τὴν νομιμότητα τῆς διαταγῆς. Εις τὴν περίπτωσή μας, ὅμως, ὁ ὑπάλληλος ποὺ θὰ λάβει τέτοια ἐντολή, θὰ ἔχει καὶ τὴν νομικὴ καὶ τὴν χρονικὴ δυνατότητα, νὰ ἐξετάσει τὴ νομιμότητά της. Κατὰ συνέπεια, θὰ φέρει ἀκεραία τὴν ὡς ἄνω ποινικὴ εὐθύνη καὶ κὰτ΄ ἀνάγκην (δήλ. ὑποχρεωτικῶς) θὰ διωχθεῖ καὶ ἐκεῖνος ποινικῶς (ὓπ΄ ὄψιν δὲ ὅτι τὸ ἔγκλημα τοῦ προσηλυτισμοῦ διώκεται αὐτεπαγγέλτως καὶ ὄχι κὰτ΄ ἔγκλησην, θεωρεῖται δὲ τετελεσμένο καὶ ἀπὸ τὴν ἀρχή, δήλ. ἀπὸ τὸ στάδιο τῆς ἁπλῆς ἀποπείρας, χωρὶς νὰ ἀπαιτεῖται κάποιος νὰ ἐπηρεαστεῖ). 

4.- Εἰς τὸ Διαδίκτυο διέρρευσε ἡ πληροφορία, ὅτι ὁ Ὑπουργὸς Παιδείας ἀρνεῖται, νὰ συμμορφωθεῖ πρὸς τὶς ἐπίμαχες ἀποφάσεις τοῦ ΣτῈ ἐπικαλούμενος, τὸ ὅτι τὸ (πολυθρησκειακὸ) μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν σήμερα δὲν διδάσκεται βάσει τῶν ἀποφάσεων ποὺ ἀκυρώθηκαν, ἀλλά βασει ἄλλων αποφασεων νεωτέρων, οἱ ὁποῖες δὲν ἔχουν ἀκυρωθεῖ. Εις τὸ ἐπιχείρημα αὐτὸ ἀντιτάσσουμε, τὸ ἄρθρον 95 πάρ. 5 τοῦ Συντάγματος, τὸ ὁποῖον δὲν ἐπιτρέπει τέτοιαν ἐνέργεια καὶ τὸ ὁποῖο ἔχει ως ἑξῆς ἐπὶ λέξει: «Ἡ Διοίκηση ἔχει ὑποχρέωση, νὰ συμμορφώνεται πρὸς τὶς δικαστικὲς ἀποφάσεις. Ἡ παράβαση τῆς ὑποχρεώσεως αὐτής γεννα εὐθύνη γιὰ κάθε ἁρμόδιο ὄργανο, ὅπως νόμος ὁρίζει». Ο ἐν προκειμένω σχετικὸς νόμος εἶναι τὸ ἄρθρον 50, πάρ. 4, τῆς Δικονομίας ἐνώπιόν τοῦ ΣτΕ (Π.Δ. 18/1989), τὸ ὁποῖο ἔχει ὡς ἑξῆς ἐπὶ λέξει: «Οἱ διοικητικὲς ἀρχὲς σὲ ἐκτέλεση τῆς ὑποχρέωσής τους κατὰ τὸ ἄρθρο 95 πάρ. 5 τοῦ Συντάγματος, πρέπει νὰ συμμορφώνονται ἀνάλογα μὲ κάθε περίπτωση, μὲ θετικὴ ἐνέργεια προς τὸ περιεχόμενο τῆς ἀποφασης τοῦ Συμβουλίου ἢ νὰ ἀπέχουν απο κάθε ἐνέργεια ποὺ εἶναι ἀντίθετη πρὸς ὅσα κρίθηκαν ἀπὸ αὐτό. Ὁ παραβάτης ἐκτὸς ἀπὸ τὴν δίωξη κατὰ τὸ ἄρθρο 259 τοῦ Ποινικοῦ Κώδικα ὑπέχει καὶ προσωπικὴ εὐθύνη γιὰ ἀποζημίωση» (ὡς γνωστὸν τὸ ἄρθρο 259 τοῦ Ποινικοῦ Κώδικα τιμωρεῖ ποινικῶς τὸν ὑπάλληλο διὰ παράβαση καθήκοντος). Εν ὄψει τῶν ὡς ἄνω διατάξεων τοῦ Συντάγματος καὶ τῶν νόμων δεν ὑπάρχει περιθώριο εἰς τὸν Ὑπουργὸ ἢ εἰς ἄλλο ὄργανο, νὰ ἀρνηθεῖ τὴ συμμόρφωσή του πρὸς τὶς ἀποφάσεις τῆς Ολομέλειας τοῦ ΣτῈ 660/2018 καὶ 926/2018, προβάλλων ὁποιανδήποτε αἰτιολογία εἴτε ἐπικαλούμενος νεωτέρα (ὁμοία ἢ παρεμφερῆ πρὸς τὴν ἀκυρωθεῖσα) ἀπόφαση εἴτε ἄλλον λόγο. 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Πᾶς ἐκπαιδευτικός (τῆς στοιχειώδους ἢ μέσης ἐκπαιδεύσεως), ποὺ καλεῖται, νὰ διδάξει τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν ὑποχρεοῦται νὰ σεβασθεῖ τὶς ἀποφάσεις τῆς Ὁλομελείας τοῦ Συμβουλίου Ἐπικρατείας 660/2018 καὶ 926/2018 καὶ νὰ ἀρνηθεῖ, νὰ ἐξακολουθήσει, νὰ διδάσκει τὸ «προηγουμένης κοπῆς» μάθημα Θρησκευτικῶν (τὸ γνωστὸ πολυθρησκειακό), ἔστω καὶ ἂν τοῦ δοθεῖ ἐντολὴ πρὸς τοῦτο. Εκ δὲ τῆς τοιαύτης ἀρνήσεώς του καμμία δυσμενὴς συνέπεια δὲν ἀνακύπτει εἰς βάρος του οὔτε πειθαρχική, οὔτε καὶ ποινική. Ἀρκεί να ἀναφέρει, ὅτι ἀρνεῖται νὰ διδάσκει μάθημα Θρησκευτικῶν πολυθρησκειακό, διότι τοῦτο τυγχάνει «προδήλως ἀντισυνταγματικὸ» ὡς κυριαρχικῶς καὶ ἀμετακλήτως ἔχουν ἀποφανθεῖ οἱ προαναφερόμενες ἀποφάσεις τῆς Ὁλομελείας τοῦ ΣτΈ, οἱ ὁποῖες πέραν τῆς προδήλου ἀντισυνταγματικότητος τῆς ποληθρησκευτικῆς ὕλης τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν ἐπισημαίνουν περαιτέρω καὶ τὴν διὰ τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ διάπραξη καὶ ἀξιοποίνου πράξεως καὶ μάλιστα ὁμαδικῶς καὶ ὑπὸ συνθῆκες ἰδιαιτέρως ἐπιβαρυντικῆς περιστάσεως. 

Ἀθήνα 16 Ἀπριλίου 2018 

Οἱ γνωμοδοτοῦντες 

Γεώργιος Κρίππας Απόστολος Φ. Βλάχος 

Διδάκτωρ Συνταγματικοῦ Δικαίου Επίτιμος Πρόεδρος Ἐφετῶν

trelogiannis